Öğr. Gör. Şule ERTÜRK ANIKLI
Otuzuncu Osmanlı padişahı II. Mahmud’un kızı olan Âdile Sultan, dîvân sahibi tek kadın sultan şairdir. Hattat ve bestekâr olan “Adli” mahlasıyla şiirler yazan II. Mahmud, Zer-Nigâr adlı eşinden olan kızına “doğruluğu gösteren” anlamına gelen Âdile ismini koymuştur. Topkapı Sarayı’nda doğmuş olan Âdile Sultan’ın hayatı Dolmabahçe ve Beylerbeyi Sarayı’nda geçmiştir. Çeşitli alanlarda iyi eğitimler alarak yetişmiştir. 19 yaşında kendisinden bir yaş büyük olan dönemin Tophane Müşiri Mehmet Ali Paşa ile evlenmiş ve bu evliliklerinden dört çocukları olmuştur.
Osmanlı tarihinin güçlü ve çok yönlü hanım sultanlarından biri olan Âdile Sultan dönemin sultanları tarafından saygı görmüş, Osmanlı Hanedanının sorunlarıyla da ilgilenmiştir. Aynı zamanda saraydaki kızların eğitimiyle bizzat ilgilenirken, onların sosyalleşmelerine de katkı sağlamıştır. Sarayını bir okula çevirerek çok sayıda gencin çok yönlü eğitim almasını sağlamıştır.
Kaleme aldığı şiirlerinde genellikle Allah ve Peygambere olan ilahî aşkını, yaşadığı olayları, babasının, eşinin ve kızının vefatının ardından duyduğu derin üzüntüyü konu edinmiştir. Dîvânında yer alan şiirlerinden tasavvuf bilgisine de vâkıf olduğu görülmektedir. Hece vezni ile yazdığı şiirlerinde Yunus Emre etkisi, aruz ile yazdığı şiirlerinde ise Şeyh Gâlib etkisi hissedilmektedir. Ayrıca 10. kuşaktan dedesi Kanuni Sultan Süleyman’ın şiirlerini derleyerek, Muhibbi Divanı adıyla yayınlanmasını sağladığı bilinmektedir.
Âdile Sultan şiir yazmanın yanında şiir yazan hanımlara da destek olmuş, sarayında şiir meclisleri tertip etmiştir. Bununla birlikte mûsikîşinas olduğu bilinen Âdile Sultan, piyano ve ud çalmıştır. Şiirlerindeki mûsikîye dair tasavvur ve kullanımları, ayrıca “mûsıkî” redifli gazeli onun engin mûsıkî bilgisi olduğunu göstermektedir. “Gizlice Şâh’a buyur, Hâne-i tenhâya buyur” mısralarıyla başlayan sofyan usûlünde bestelediği bir Hicaz Hümâyun İlâhi, güftesi Âdile Sultan’a ait olan düyek usûlündeki Sabâ İlâhi, yine düyek usûlünde Hüzzam İlâhi, Evsat usûlündeki Şehnâz Tevşih’in dışında Âdile Sultan’ın “Merhaba ey fahr-i âlem merhaba” adlı şiiri Hacı Faik Bey tarafından bestelenmiştir:
Merhaba ey “Fahr-i âlem” merhaba
Merhaba ey “Şâh-ı a’zam merhaba
Zât-ı pâkin eylemiş “Rabb-ül ulâ”
Ba’is-i icâd-ı eşya mutlaka
Es salatü vesselam ey Mahrem-i Zat-ı Hûda
Es salatü vesselam ey Ehl-i Beyt-i Mücteba
Hak-i kabrin çeşm-i câna tûtiya
Mesken olsun kul kabul ravzan bana
Adile mücrimse de affet şeha
Ey Ebu’l Kasım Muhammed Mustafa
Âdile Sultan eşi ve kızının vefatından sonra inzivaya çekilmiş ve kendisini hayır işlerine adamıştır. İstanbul’un faklı mekanlarında Âdile Sultan tarafından yaptırılan pek çok çeşme, medrese, kütüphane, hayrat gibi yapıtlara rastlamak mümkündür. Bunlar;
Âdile Sultan Sıbyan Mektebi: Küçük Mustafa Paşa’daki bu bina bugün de “Âdile Sultan Çocuk ve Halk Kütüphanesi” olarak kullanılmaktadır. Galata Arap Camii Mektebi, Âdile Sultan tarafından mektep olarak yaptırılmış ancak günümüze ulaşamamıştır. Anadoluhisarı Mektebi’nin ise sadece vakfiyede adı geçmektedir. Âdile Sultan’ın büyük meblağlar harcayarak yeniden yaptırdığı Silivrikapı’da bulunan Seyyid Nizâmeddin Dergâhı, Üsküdar Dudullu mevkiinde babasının ruhunu şad etmek için yaptırdığı Âdile Sultan Çeşmesi, babasının ve kocasının sık sık ziyaret ettiği Galata Mevlevîhanesi’nde yaptırmış olduğu Âdile Sultan Sarnıcı ve Şadırvanı, eşi Mehmet Ali Paşa’nın ruhunun şad olması için Galata’da Arap cami avlusunda yaptırdığı bir başka sarnıç ve şadırvan, Altunîzâde civarındaki İsmail Paşa Mahallesi’ndeki korulukta bulunan ve bugün yerinde olmayan Âdile Sultan Namazgâhı, 1947 yılında yanmış olan şimdi yerinde Mimar Sinan Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi bulunan gelin geldiği Âdile Sultan Yalısı, Koşuyolu-Altunîzâde arasında bulunan Âdile Sultan Yazlık Kasrı, yıkıldıktan sonra tekrar inşa ettirilen Silivrikapı’daki Bâlâ Camii, Eyüp Sultan Hazretleri’nin kabrinin sağ yanında bulunan ve muhtelif zamanlarda bakımını yaptırdığı tamir ettirdiği Âdile Sultan İtikaf Odası, kızı Hayriye Sultan’ın vefatından sonra onun anısına yaptırdığı Validebağ Sanatoryum gibi pek çok yapının haricinde Sultan Abdülmecid’in Âdile Sultan için yaptırdığı Kandilli’deki Âdile Sultan Sarayı ölümünden önce isteği üzerine kız mektebi olarak kullanılması için Milli Eğitim’e bağışlamıştır.
73 yıllık hayatına sanatı, edebiyatı, eğitimi ve halka hizmeti sığdıran Osmanlı döneminde aydın kadın temsili olan Âdile Sultan’ın mezarı, eşi ve çocuklarının mezarları ile birlikte Eyüp’te bulunmaktadır.